Λαυρεωτική – Σούνιο

  Το ακρωτήριο του Σουνίου, η νότια απόληξη της Αττικής, αποτελεί σημαντικό στρατηγικό σημείο. Από εκεί, η πόλη – κράτος των Αθηνών έλεγχε το θαλάσσιο πέρασμα προς το Αιγαίο και τον Πειραιά, το κεντρικό της λιμάνι, καθώς και τη χερσόννησο της Λαυρεωτικής, με τα πλούσια μεταλλεία αργύρου, χάρις στα οποία αναδείχθηκε σε υπερδύναμη τον 5ο αι. π.Χ. Με την υλοποίηση από το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού (2011-1013) του έργου «Διαμόρφωση του αρχαιολογικού χώρου Σουνίου» που συγχρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΤΠΑ) αναδείχθηκαν όλα τα μνημεία του χώρου, ώστε να μπορεί να γίνει αντιληπτός ο σύνθετος και σημαντικός ρόλος του Σουνίου για την πόλη – κράτος των Αθηνών.

Η κατοίκηση στην περιοχή του Σουνίου

  Το φρούριο και τα ιερά ανήκαν στο δήμο των Σουνιέων, όπως διαμορφώθηκε με την πολιτειακή μεταρρύθμιση του Κλεισθένους το 510 π.Χ. Ο δήμος ανήκε στη Λεοντίδα φυλή και εκτεινόταν στην περιοχή ανάμεσα στο Λαύριο, τα Μεγάλα Πεύκα, την Καμάριζα (΄Αγιο Κωνσταντίνο) και το ακρωτήριο. Ο οικισμός του φρουρίου μάλλον ήταν το κέντρο του δήμου, από τον οποίο είναι γνωστά και άλλα κατάλοιπα. Στο περιβάλλον του φρουρίου, εντοπίζεται οικισμός πάνω από το λιμάνι και νεκροταφείο κλασικών χρόνων στην παραλία, όπου το ναΰδριο του Αγίου Πέτρου, καθώς και τμήμα οικισμού των ρωμαϊκών χρόνων δυτικά του Αγίου Πέτρου.Η ανθρώπινη παρουσία στην περιοχή μαρτυρείται όμως από τους προϊστορικούς χρόνους. Από το ακρωτήριο αναφέρονται τάφοι της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού (3η χιλ. π.Χ.).

ΟΧΥΡΟ και ΙΕΡΟ ΠΟΣΕΙΔΩΝΟΣ

  Μέσα στο φρούριο του ακρωτηρίου, το υψηλότερο σημείο καταλαμβάνει το ιερό τέμενος του Ποσειδώνος. Η είσοδος στο φρούριο γινόταν από την πύλη στο ΒΔ τμήμα του τείχους. Από την πύλη, ανηφορίζοντας μέσα από τον οικισμό που κάλυπτε τις πλαγιές, κατέληγε κανείς στο πρόπυλο του ιερού. Σήμερα, ο επισκέπτης εισέρχεται στο φρούριο ανορθόδοξα, υπερπηδώντας το ανατολικό σκέλος του τείχους. Στον αμμώδη μυχό του όρμου βόρεια του ακρωτηρίου βρισκόταν το λιμάνι. Στην είσοδο του όρμου, διαμορφώνονται στη βραχώδη ακτή οι νεώσοικοι για τη στάθμευση πολεμικών πλοίων.

TO ΙΕΡΟ ΤΕΜΕΝΟΣ ΤΟΥ ΠΟΣΕΙΔΩΝΟΣ

Η ιστορία του ιερού

ἀλλ’ ὅτε Σούνιον ἱρὸν ἀφικόμεθ’, ἄκρον Ἀθηνέων (Οδύσσεια, γ 278)

  Ο Όμηρος μαρτυρεί για την ιερότητα του χώρου τουλάχιστον από τον 8ο αι. π.Χ. Στην αρχαϊκή περίοδο (7ος – 6ος αι. π.Χ.) το ιερό ήταν ακμαίο, αν και χωρίς μνημειακή διαμόρφωση. Πλήθος αφιερωμάτων των πιστών βρέθηκαν θαμμένα σε αποθέτες, όπου συγκεντρώθηκαν μετά την καταστροφή του ιερού από τους Πέρσες το 480 π.Χ. Προς τα τέλη της αρχαϊκής περιόδου άρχισε να κτίζεται μνημειώδης ναός από πωρόλιθο, ο οποίος καταστράφηκε από τους Πέρσες πριν ολοκληρωθεί. Ο ναός ανοικοδομήθηκε πάνω στα θεμέλια του προηγούμενου περί το 444 – 440 π.Χ. Στα κλασικά και ελληνιστικά χρόνια (5ος – 2ος αι. π.Χ.) το ιερό ήταν πολυσύχναστο. Εκεί διοργανωνόταν κάθε τέσσερα χρόνια λαμπρή γιορτή, στην οποία οι επίσημοι κατέπλεαν με «θεωρίδα ναυν», όπως στο ιερό της Δήλου. Το ιερό εγκαταλείφθηκε με την παρακμή της αρχαίας θρησκείας και ο ναός σταδιακά ερειπώθηκε.

Η μορφή του ιερού

  Το ιερό τέμενος του Ποσειδώνος καταλαμβάνει έκταση περίπου 5 στρεμμάτων. Ορίζεται με κτιστό περίβολο και είναι προσιτό μέσα από μνημειώδες πρόπυλο στα ΒΑ. Το σημαντικότερο οικοδόμημα είναι ο ναός του Ποσειδώνος στο νότιο τμήμα του, ενώ την ΒΔ πλευρά του τεμένους καταλαμβάνουν η μεγάλη βόρεια και η μικρότερη δυτική στοά.

Ο ναός του Ποσειδώνος

  Ο δωρικός ναός που βλέπουμε σήμερα οικοδομήθηκε από τοπικό μάρμαρο της Αγριλέζας πάνω στα ερείπια του αρχαϊκού ναού. Την αετωματική στέγη επέστεφαν ανθεμωτά ακρωτήρια. Τουλάχιστον το ανατολικό αέτωμα (στην πλευρά της εισόδου) κοσμείτο με αγάλματα. Στην ίδια πλευρά, ανάγλυφη ζωφόρος περιέτρεχε το εσωτερικό του πτερού στο πάνω μέρος. Οι πλάκες της ζωφόρου από μάρμαρο της Πάρου εικονίζουν σκηνές από την Κενταυρομαχία και τους άθλους του Θησέα. Πρόκειται για αλληγορία της νίκης των Ελλήνων με πρωτοστάτες τους Αθηναίους κατά των Περσών, της υπεροχής της Aθηναϊκής δημοκρατίας έναντι της ανατολικής απολυταρχίας. Αποδίδεται στον ίδιο αρχιτέκτονα με τους ναούς του Ηφαίστου («Θησείο») στην Αγορά, του Άρεως στις Αχαρνές και της Νεμέσεως στο Ραμνούντα.

ΦΡΟΥΡΙΟ: ΤΑ ΤΕΙΧΗ

  Η πόλη – κράτος των Αθηνών για την προστασία της είχε οχυρώσει θέσεις στρατηγικής σημασίας στις ακριτικές της περιοχές. Μια τέτοια θέση ήταν το ακρωτήριο του Σουνίου. Τα τείχη εκτείνονται σε μήκος περίπου 400 μ. στην βόρεια και ανατολική πλευρά αποκόπτοντας το ακρωτήριο από την ξηρά. Περικλείουν έκταση σαράντα περίπου στρεμμάτων, την οποία καταλάμβανε το ιερό του Ποσειδώνος και οικισμός του δήμου των Σουνιέων. Το τείχος, πλάτους 3 – 3,5 μ., αποτελείται από δύο παράλληλα κτιστά μέτωπα, με γέμισμα από λίθους και χώμα. Δεν παρουσιάζει ενιαία εικόνα, καθώς με τις αμυντικές ανάγκες που προέκυπταν στο πέρασμα των χρόνων έχουν υποστεί επισκευές και προσθήκες. Στην εσωτερική όψη, αποκαλύφθηκαν δύο κλίμακες ανόδου στο ανώτερο τμήμα του. Η πύλη εισόδου εντοπίζεται στα ΒΔ και είναι προσιτή από το λιμάνι.

Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ

  Το μεγαλύτερο μέρος του φρουρίου καταλαμβάνει ένας οικισμός. Κύριο στοιχείο είναι μια κεντρική οδός, πλάτους 3 – 3,60 μ., που αποκαλύφθηκε σε μήκος 100 μ. και ανηφορίζει την πλαγιά από Δ προς Α. Eκατέρωθεν της οδού αναπτύσσονταν κανονικά οικοδομικά τετράγωνα (30Χ30 μ.), που ορίζονταν με στενότερες οδούς, κάθετες στην κεντρική. Κάθε οικοδομικό τετράγωνο πρέπει να περιελάμβανε τέσσερις οικίες, από τις οποίες είναι ορατό μόνο ένα τμήμα τους. Στον οικισμό διέμενε η στρατιωτική φρουρά. Ωστόσο, η οργάνωσή του, η μορφή των κατοικιών και τα κινητά ευρήματα δείχνουν ότι πρόκειται μάλλον για την κεντρική κώμη του δήμου των Σουνιέων. Είχε μακροχρόνια διάρκεια και τα οικήματα έχουν υποστεί πολλές επισκευές και μετασκευές. Η φάση που είναι ορατή ανήκει στα ελληνιστικά χρόνια (τέλος 4ου και 3ος αι. π.Χ.).

ΤΟ ΛΙΜΑΝΙ ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΩΣΟΙΚΟΙ

  Το λιμάνι του Σουνίου βρισκόταν στον αμμώδη όρμο βόρεια του φρουρίου, προστατευμένο από τους βορείους ανέμους. Αποτελούσε προωθημένη ναυτική βάση των Αθηναίων, αλλά και εμπορικό σταθμό. Τα εμπορικά πλοία ήταν δυνατόν να σύρονται στην αμμώδη παραλία, ενώ για τη στάθμευση και συντήρηση των πολεμικών κατασκευάσθηκαν νεώσοικοι.
  Ένας νεώσοικος δύο πλοίων λαξεύθηκε στην βραχώδη ακτή του ακρωτηρίου στην είσοδο του όρμου. Πρόκειται για μια ορθογώνια εσοχή, πλάτους 11,50 μ., η οποία εισχωρεί στο πρανές σε μήκος 20,50 μ. Κατά μήκος του επικλινούς δαπέδου είχαν λαξευθεί δύο παράλληλες τάφροι βάθους 1,25 μ. για την ανέλκυση – καθέλκυση των πλοίων.

TO ΙΕΡΟ ΤΕΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΣΟΥΝΙΑΔΟΣ

  Bρίσκεται στην κορυφή ενός χαμηλού λόφου περί τα 400 μ. βορειοανατολικά του ιερού του Ποσειδώνος, προσιτό κατευθείαν από το λιμάνι. Tραπεζιόσχημος περίβολος (περίπου 46,50Χ44 μ.) από πωρόλιθο περιτρέχει την ισοπεδωμένη κορυφή του λόφου και ορίζει το ιερό, στο οποίο περιλαμβάνονται ο ναός της Αθηνάς, ο μικρός ναός και o αποθέτης. Αμέσως προς Β του ιερού βρίσκεται αρχαιότερος ιερός περίβολος, ο αποκαλούμενος του «Φρόντιος». Oι ναοί του ιερού αποδομήθηκαν κατά την πρακτική των ρωμαϊκών χρόνων σχετικά με τους εγκαταλελειμμένους ναούς της περιφέρειας, και μεταφέρθηκαν με σκοπό τον εξωραϊσμό της Αγοράς του άστεως.

  Στο ναό της Αθηνάς, ο σηκός περιβάλλεται από κιονοστοιχία μόνον στην ανατολική και νότια πλευρά. Οι μαρμάρινοι, αρράβδωτοι κίονες επιστέφονταν με ιωνικά κιονόκρανα. Στο πίσω μέρος του σηκού διατηρούνται τα θεμέλια από το βάθρο του λατρευτικού αγάλματος της θεάς. Ο βωμός των θυσιών βρίσκεται νότια του ναού, προφανώς, γιατί στα νότια υπάρχει ευρύχωρο πλάτωμα κατάλληλο για να συγκεντρωθούν οι πιστοί και να στηθούν τα αφιερώματα. Ο ναός χτίστηκε γύρω στα μέσα του 5ου αι. π.Χ. Σύμφωνα με άλλη άποψη, ο σηκός προϋπήρχε των Περσικών πολέμων και απλώς προστέθηκαν οι εξωτερικές κιονοστοιχίες.

  Ο μικρός ναός (4,96Χ6,80 μ.) βρίσκεται στα ΒΑ και αποτελείται από έναν απλό σηκό με δύο κίονες στην πρόσοψη (πρόστυλος). Στο πίσω μέρος του σηκού υπάρχει η βάση για το λατρευτικό άγαλμα, από γκρίζο μάρμαρο Ελευσίνας. Μπροστά από την πρόσοψη βρίσκεται ο ορθογώνιος βωμός. Ο ναός ήταν πιθανώς αφιερωμένος στην θεά Αρτέμιδα. Χρονολογείται στην αρχαϊκή περίοδο (600-550 π.Χ.) και καταστράφηκε από τους Πέρσες (480 π.Χ.). Κατ΄ άλλους, είναι σύγχρονος ή και νεώτερος από το μεγάλο ναό της Αθηνάς.

Ο αποθέτης

  Στη νοτιοανατολική πλευρά του ιερού υπάρχει όρυγμα βάθους 15 μ., προσιτό με 15 λαξευτές βαθμίδες. Η αρχική χρήση του είναι ασαφής, αλλά στη συνέχεια, πιθανώς μετά τα Περσικά, αποτέθηκαν εκεί τα παλαιά αφιερώματα που χρονολογούνται από τον 9ο αι. π.Χ. μέχρι τα μέσα του 5ου αι. π.Χ. οπότε το όρυγμα καλύφθηκε.

Ο περίβολος του «Φρόντιος»

  Στα ΒΔ, ένας σχεδόν κυκλικός περίβολος από ημίεργους λίθους ορίζει ένα τέμενος που προϋπήρχε του ιερού της Αθηνάς. Στο τέμενος αυτό, μάλλον ένα ιερό άλσος, λατρευόταν κάποιος ήρωας, ίσως ο Φρόντις, ο πηδαλιούχος στο πλοίο του Μενελάου κατά την επιστροφή από την Τροία στη Σπάρτη, ο οποίος πέθανε και τάφηκε στο Σούνιο (Οδύσσεια γ 276-285). Το αρχαίο τέμενος καθώς και ο αποθέτης με τα παλαιότερα ευρήματα είναι μάρτυρες μιας πανάρχαιης λατρείας που ξεκίνησε στην περιοχή του ιερού της Αθηνάς.